İnsan hayatını çevreleyen, bulunduğu ortamı oluşturan alan ‘fiziksel ortam’ olarak adlandırılır. Fiziksel ortamı oluşturan birçok dış faktör bulunmaktadır. Dış faktörler arasında beş duyu organın hissedebileceği ışık, ses, hava hareketleri, koku gibi kavramlar sayılabilir. (YILDIZ & YILMAZ, 2005) Günümüz gelişmiş toplumlarında ışık, hayati derecede önem kazanmış bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Aydınlatma kavramı, ışık kaynağı olmadan veya ışık söz konusu olmadan düşünülemeyecek bir olgudur. Aydınlatma, herhangi bir mekâna, nesneye, canlı veya cansız bir varlığa ışığın uygulanması olarak tanımlanabilir. (AVCU, 2021)

             Aydınlatmanın birçok alanda kullanıldığı ve fayda sağlandığı alan bulunmaktadır. Işık bir mekâna kimlik kazandırma, görsel estetik zevklere hitap etme, fizyoloji ve psikoloji alanlarında destek sağlama gibi kullanım alanları vardır. Işığın aydınlatma amacıyla kullanım alanının bu kadar farklı olması, onun etkilerinin kötü olmasına da neden olabilmektedir. Işığın, yanlış zamanlarda, yanlış yerlerde, yanlış yön ve miktarlarda kullanılması ışık kirliliğinin oluşmasına sebep olmaktadır. (ANSARI, 2013) Işık kirliliği bir başka yerde, ışığın Dünya’dan gökyüzündeki bulutlara ve mikro partiküllere ulaşarak yeryüzüne geri yansıması olarak tanımlanmıştır. Işık kirliliği aynı zamanda gök parlaklığı olarak da isimlendirilmektedir. (TANER, 2019). Bazı kaynaklarda Karanlık Kirliliği denmesinin daha uygun olduğu savunulmuştur. Geceleri şehir merkezleri ve hatta kırsal alanlarda dahi astronomik gözlem yapmanın zorlaşması, yerleşim yerlerinin, nüfusun, ortak yaşam alanlarının her geçen gün artması, beraberinde yanlış, fazla miktarlarda ve bilinçsizce ışıklandırma yapılmasına neden olmaktadır. (ANSARI, 2013). Kimi zamanlarda bazı ülkelerin ışık kirliliği o kadar yoğun olarak gözlemleniyor ki adeta bazı ülkelerin geceyi yaşamadığı düşünebilir. Örnek olarak aşağıdaki şekil 1’de Kuzey Amerika için deniz seviyesinde yapay gece gökyüzü parlaklığı verilmiştir. (Falchi, ve diğerleri, 2016)

Şekil 1 Kuzey Amerika’nın yapay gökyüzü parlaklığının haritası

        Endonezya’da yapılan bir çalışmanın sonuçlarına göre Endonezya’nın Bandung şehrine ait ışık kirliliği gözlem sonuçları haritası aşağıdaki şekil 2’de verilmiştir. (Admiranto, ve diğerleri, 2021)

Şekil 2 Bandung Şehrine Ait Işık Kirliliği Haritası Görüntüsü

      Niğde ili şehir merkezinde 283 noktada aydınlık düzeyi ölçülmüştür. Yapılan çalışmada ışık yoğunluğu değerleri aşağıda verilen şekil 3 ile anlatılmıştır. (GÖKÇEK, GÜMÜŞ, BOZDAĞ, ÖZLÜ, & SAVAŞ, 2018) Ölçümler, ışık yoğunluğunu ölçmede yaygın olarak kullanılan, basit ölçümleri hızlı bir şekilde ölçmeye yarayan lüksmetre (ışıkölçer) ile yapılmıştır. (TURHAL & BÜYÜKKOÇAK, 2020)

Şekil 3 Niğde İli Şehir Merkesi Işık Yoğunluğu Haritası

       Işık kirliliğini yorumlamaya yarayan bir ölçek mevcuttur. Ölçek Bortle Ölçeği olarak adlandırılmaktadır. Türkiye Uzay Ajansı’nın tanımına göre Bortle Ölçeği, gökyüzünün parlaklık miktarını tahmin etmeye ve gece vakitlerinde ışık kirliliğinin gökyüzüne nasıl etki ettiğini yorumlamaya yarayan bir ölçektir. (Türkiye Uzay Ajansı, 2021). NASA (National Aeronautics and Space Administration)’nın yayımladığı Bortle Ölçeği aşağıdaki şekil 4’te verilmiştir. (National Aeronautics and Space Administration (NASA), 2020)

Şekil 4 Bortle Ölçeği

       Işık kirliliğinin diğer kirlilik türlerinden farkı vardır. Işık kirliliği, yalnızca ışık kirliliğinin yaşandığı ülke ile sınırı olan bir kirlilik türü değildir. Gökyüzünde siyasi haritalara benzer sınırlar olmadığından yaşanan herhangi bir kirlilik diğer ülkelerin de gökyüzünü etkilemektedir. (ASLAN, 2019) Yapay ışıklandırma kaynaklarıyla kirletilen yalnızca diğer ülkelerin gökyüzü değil aynı zamanda Dünya’nın ve içinde yaşayan canlıların yaşam alanıdır. İnsanlık, tüketim çılgınlığını yalnızca gündüzlere sığdıramayıp gecelerini de adeta gündüze inkılap ettirmiştir. Gece – gündüz döngüsünün Dünya’nın oluşumundan bu yana doğal süreçler haricinde değişmeden gelmesini insan teknolojisinin son yüzyılda geldiği nokta değiştirmiştir. Biyolojik ve fizyolojik döngüsünü Dünya’nın kendi doğal süreçleriyle vücuduna adapte eden canlılar için ışık kirliliği olumsuz etkiler yaratmaya başlamıştır. (YALÇIN, 2017) Işık kirliliğinden olumsuz etkilenen canlılar arasında yavru su kaplumbağaları yer almaktadır. Yavru su kaplumbağaları yumurtadan çıktıktan sonra aydınlık ufku takip ederek okyanusa ulaşmaya çalışır. Yapay ışıklandırmalar sonucu hayvanlar yönlerini şaşırarak deniz yerine başka yönde gitmeye başlarlar. Yönlerini kaybeden hayvanlar suya ulaşamadan can verirler. Işık kirliliği nedeni ile zarar gören yavru su kaplumbağalarına ait görseller aşağıdaki şekil 5’te verilmiştir. (FİTOZ, 2019)

Şekil 5 Işık Kirliliğinden Etkilenen Yavru Su Kaplumbağaları (Antalya)

      Işık kirliliğinin yıllar içerisinde değişimini göstermek adına İran’ın başkenti Tahran’da bir araştırma yapılmıştır. 2012 ve 2020 yılları arasında yapılan çalışma 8 yıl gibi kısa bir süre içerisinde ışık kirliliğinin ne kadar hızlı bir şekilde arttığını gözler önüne sermiştir. Çalışmaya ait gece ışık görüntüleri aşağıdaki şekil 6’da verilmiştir. (Bagheri, Karimzadeh, & Feizizadeh, 2022)

Şekil 6 Tahran İli Işık Kirliliği (2012-2020)

       Işık kirliliğinin bu kadar hızlı artması insanların aydınlatma araçlarını kullanmaktaki bilinçsizliğini göstermektedir. Doğru açıda verilecek yeterli ışık ile aydınlatılmasına gerek duyulmayan alanların aydınlatılmasının önüne geçilebilir. Yalnızca ışığın geliş yönünün ayarlanması ile birçok gereksiz aydınlatma engellenebilir. Bu konuda yapılan bir araştırmada şehir aydınlatmalarının neden olduğu ışık kirliliğinin çevresel etkileri tartışılmıştır. Aşağıdaki şekil 7’de aydınlatma aracı üzerinde bir reflektör kullanarak etkisiz ışığın engellenmesine ait görüntüler verilmiştir. (ŞAHİN, AKALTUN, & OĞUZ, 2017)

Şekil 7 Aydınlatma Aracı Üzerinde Bir Reflektör Kullanarak Etkisiz Işığın Engellenmesi

     Yol ve duvar aydınlatmalarının doğru ve yanlış aydınlatma örnekleri aşağıdaki şekil 8’de verilmiştir. (NASIROĞLU, GÜNEY, KILIÇ, NIAEI, & B.TOZOĞLU, 2020)

Şekil 8 Doğru ve Yanlış Aydınlatma Yöntemleri

     Doğru aydınlatma teknikleri ile ışık kirliliği azaltılabilir. Ekonomik kazanç elde edilebilir. Işık kirliliğinin etkileri insanlar arasında çok fazla gözlemlenemediği için çoğu zaman yokmuş gibi hissedilebilir. Öneminin arttırılması gereken ışık kirliliği ile ilgili 2006 yılından 2014 yılına kadar 12 ülkeden 44 bölge Karanlık Parkı olarak seçilmiştir. Karanlık parkları ile insanlar doğal karanlığın nasıl olacağını daha iyi hissedeceklerdir. (ANSARI, 2013). Büyük şehirlerde yaşayıp gece karanlığının tam olarak nasıl bir şey olduğunu anlayamayan insanlar bulunmaktadır. İnsanlar geceleri yıldızları göremedikleri için bu durumun normal olduğu düşünebilir veya ışık kirliliği ile ilgili farkındalıkları olmadığı için az ışık kirliliğinin ne olduğunu anlayamayabilirler. Ülke yönetimleri, kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum örgütleri ışık kirliliği ile ilgili yapacakları kamu spotları, eğitici infografik afişler ile farkındalığın arttırılmasını sağlayabilirler. Aksi takdirde aydınlatılmış şehirler içinde çocuklarımız enerji israfı, gökyüzü mahrumiyeti, tükenmiş hayvan türleri ve gereksiz yere aydınlatılmış ortamlar içerisinde hayatlarını devam ettireceklerdir.

                                                                                                                                                                 Ömer Faruk KARAOĞLU

Kaynakça

Admiranto, A. G., Priyatikanto, R., Maryam, S., Elyyani, Kurniawati, S., & Saputro, M. F. (2021, Haziran). Light Pollution Observations in Indonesia.

ANSARI, B. K. (2013). Işık Kirliliği (Karanlık Kirliliği) ve Çevreye Olan Etkileri. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 28(1), 11-22.

ASLAN, Z. (2019). IŞIK KİRLİLİĞİ: ÖĞRETMENLERİMİZLE TÜRKİYE’DE YAPTIĞIMIZ ÇALIŞMALAR. Anadolu Öğretmen Dergisi, 3(2), 246-257.

AVCU, T. (2021). Kentlerin Aydınlatılması Bağlamında Işık Kirliliği Sorunsalı ve İzmir Büyükşehir ve İlçe Belediyelerinin Yaklaşımları. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(2), 72-80.

Bagheri, S., Karimzadeh, S., & Feizizadeh, B. (2022, Nisan 13). Investigation and modeling of physical development of urban areas and its effects on light pollution using night light data. International Journal of Engineering and Geosciences, 98-110. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1899877 adresinden alındı

Falchi, F., Cinzano, P., Duriscoe, D., Kyba, C. C., Elvidge, C. D., Baugh, K., . . . Furgoni, R. (2016, Haziran 12). The new world atlas of artificial night sky brightness. Science Advances.

FİTOZ, İ. (2019, Mart). KENT VE YAPAY IŞIK. DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ, 25-36. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/668602 adresinden alındı

GÖKÇEK, Ö. B., GÜMÜŞ, M. G., BOZDAĞ, A., ÖZLÜ, S., & SAVAŞ, C. (2018). NİĞDE İLİ KENT MERKEZİNDE AYDINLATMADAN KAYNAKLANAN IŞIK KİRLİLİĞİNİN İNCELENMESİ. Ömer Halisdemir Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 7(2), 514-521. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/505649 adresinden alındı

NASIROĞLU, İ., GÜNEY, Y., KILIÇ, Y., NIAEI, M., & B.TOZOĞLU. (2020). Atatürk Üniversitesi Kampüsünün Gökyüzü Kalite Ölçümü (Işık Kirliliği). Turkish Journal of Astronomy and Astrophysics, 431- 432. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/tjaa/issue/52859/831364 adresinden alındı

National Aeronautics and Space Administration (NASA). (2020, Nisan 8). Ekim 16, 2022 tarihinde https://apod.nasa.gov/apod/ap200408.html adresinden alındı

ŞAHİN, M., AKALTUN, Y., & OĞUZ, Y. (2017). Investigation of the Environmental Effects of Light Pollution which External Lighting Systems Caused. Erzincan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 278-286. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/387635 adresinden alındı

TANER, M. S. (2019). IŞIK KİRLİLİĞİ ÖLÇÜMÜ İÇİN OKULLARDA YAPILABİLECEK DENEYSEL BİR ETKİNLİK ÖNERİSİ. Anadolu Öğretmen Dergisi, 3(1), 74-84.

TURHAL, Ü. Ç., & BÜYÜKKOÇAK, Y. (2020). Sayısal görüntü üzerinden yüzey alan tabanlı aydınlatma şiddeti ölçümü. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 312-317. Ekim 16, 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1040304 adresinden alındı

Türkiye Uzay Ajansı. (2021). Türkiye Uzay Ajansı. Ekim 16, 2022 tarihinde Türkiye Uzay Ajansı Web sitesi: https://tua.gov.tr/tr/blog/isik-kirliliginin-olculmesi-ve-dis-aydinlatma-temelleri/isik-kirliliginin-olcumu adresinden alındı

YALÇIN, C. (2017). Işık Kirliği Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme. Mavi Atlas, 5(2), 337-354.

YILDIZ, N. D., & YILMAZ, H. (2005). Işık Kirliliği, Ortaya Çıkardığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 117-123.